Điện Biên TV- Bản Co Mỵ, huyện Điện Biên vừa tổ chức lễ Xên bản, đây là một lễ hội mang đậm bản sắc văn hoá tâm linh, lưu giữ những nét văn hoá truyền thống của đồng bào dân tộc Thái.

Thầy mo xướng lễ ở mâm cúng chính.

Trong lễ hội này, dân bản tổ chức nghi lễ dâng hương các vị thần linh đã có công khai sáng, xây dựng bản làng; cầu cho mưa thuận gió hoà, mùa màng tươi tốt, bà con dân khoẻ mạnh, cuộc sống được ấm no, hạnh phúc…
Theo quan niệm của đồng bào dân tộc Thái: Cũng giống như con người, vạn vật: cỏ, cây, sông, suối… đều có linh hồn; mỗi bản làng, mỗi vùng miền đều có các thần linh bảo vệ, chở che. Chính vì vậy, hàng năm, nhân dân trong vùng đều làm lễ tế các thần linh.

Đối với đồng bào dân tộc Thái tháng 9, tháng 10 theo lịch của đồng bào (tương ứng với tháng 4, tháng 5 âm lịch của người Việt) là những tháng đẹp nhất trong năm, thời gian ấy trời- đất linh thiêng, con người và vạn vật giao thoa, gần gũi,  họ đã tổ chức lễ Xên bản để gửi gắm khát vọng, niềm tin thiêng liêng và sự biết ơn của bà con với trời, đất; với các bậc tiền bối, các thần linh đã có công khai sáng, bảo vệ và xây dựng bản làng.

Xên bản là một lễ hội quy mô cấp bản, bà con đem tế lễ các thần linh những sản vật mà mình đã nuôi trồng được. Địa điểm để tổ chức Xên là chỗ có cây to nhất trong bản, gọi là đông xên. Các lễ vật để cúng tế trong xên bản gồm một con lợn đen, một con chó, một con vịt và 3 con gà. Mỗi một mâm được thờ một vị thần và mâm to nhất là mâm cúng thần trời- đất, ngoài con lợn được đặt chính giữa, trong mâm này còn có cá nướng, hai bát tiết canh lợn, món "lạp" sống của dân tộc Thái; một ít lòng lợn nướng, một ít xôi, hai chén rượu và một đĩa trầu cau.

Làm lễ vật để tế xên

Kế bên là mâm hoa quả, trong mâm cũng đặt 2 chén rượu, đĩa trầu cau, ít hoa quả bánh kẹo, một bát thóc, một bát gạo, mỗi bát được cắm hương, hoa và nến sáp ong. Đặc biệt trong mâm này còn đặt 5 miếng xôi nhỏ có chấm đường, tám miếng chấm nước chua được gói trong lá ổi, thể hiện sự giao thoa giữa đắng, cay, ngọt, bùi của cuộc sống. Tiếp theo là mâm áo của "chẩu sửa" (tức là mâm áo của trưởng bản- người đứng đầu bản). Trong mâm này gồm có 2 cuộn vải thổ cẩm trắng- đỏ truyền thống của dân tộc, 2 đồng bạc, 2 vòng tay bằng bạc, 1 miếng sáp ong; một ít tiền giấy và túi thổ cẩm bên trong đựng áo của trưởng bản, một ít sôi, một con cá nướng và một quả trứng.

Đặt cạnh mâm chẩu sửa là mâm tế thần rừng, trong mâm này gồm có một con chó được mổ để nguyên con chưa chế biến, một chén rượu, một đĩa trầu cau, một ít hoa quả, bánh kẹo. Tiếp đến là mâm tế thần nước, trong mâm gồm một con vịt được mổ nguyên con chưa chế biến; kế bên là mâm tế các thần linh có công dựng bản; thần canh đầu bản (phi tu cổng) và một mâm dâng ma tà (phi ha, phi héo) để các loại ma tà không đến quấy nhiễu bà con dân bản. Ba mâm này đều tế bằng con gà đã được luộc chín và mỗi mâm đều được đặt một chén rượu, một đĩa trầu cau và ít hoa quả, bánh kẹo. Ngoài ra lễ vật để cúng các thần linh còn có một chum rượu cần, một bung thóc, một bung hạt bông.

Lễ vật tế xên ở mâm cúng chính

Trước khi bước vào lễ Xên bản, từ chiều hôm trước ông mo cùng với trưởng bản (chẩu sửa) và các cụ cao niên trong bản làm lễ cúng ma nhà của "Chẩu sửa" và lễ "lẩu khắt- lẩu khánh", xin phép tổ tiên ma nhà của "chẩu sửa" được thực hiện lễ Xên Bản và đánh thức thần linh của bản về dự Xên Bản, đón nhận sính lễ và lòng thành của bà con, phù hộ cho bà con dân bản làm ăn được mưa thuận gió hoà, cuộc sống ấm no.
Sáng hôm sau, sau khi đã chuẩn bị xong các lễ vật ông Mo bắt đầu vào tế lễ. Tế xong các thần linh của trời- đất, mường-bản, tế ma ta. Ông mo cùng những người phụ việc đến một địa điểm, gọi là "vắng vén"- tức là hồ nước lớn nhất của bản để tế thần nước(ngày nay, hồ nước này đã dần bị vùi lấp thành ruộng, nhưng bà con vẫn lấy nơi đây để tế thần nước mỗi khi tổ chức Xên bản). Sau khi tế xong thần nước, đoàn tế lễ trở lại Đông Xên, ông Mo làm tiếp công việc của mình là tế thần canh đầu bản- "phi tu cổng". Một điều không thể thiếu trong Xên bản đó là dựng cổng xên bản. Chiếc cổng này được dựng ở đầu bản, với chiều cao khoảng 3m trở lên, chiều rộng tuỳ theo đường vào bản. Mỗi bên là 2 cây tre tươi được dựng làm cột và 2 cây làm xà ngang ở trên. Phên khung cổng được đan hoa văn hình quả trám, mỗi bên cổng và khoảng chính giữa của xà ngang được cắm "ta leo" có cài thêm lá cà và cổng được giăng thêm 1 dải vải thổ cẩm trắng. Tế xong lễ "phi tu cổng", ông Mo cho người phụ việc đi cắm "ta leo" ở các ngõ vào bản.

Cổng đông xên (Pák tu đông xên)

Các "ta leo" này có hình ba nhánh và được cài thêm lông của những con vật được mổ hiến tế như lông gà, vịt, chó, lợn với dụng ý là kiêng không cho người cũng như các loại ma tà ở bản khác đi vào trong bản. Phần cuối cùng, ông Mo làm lễ gọi hồn và "trả áo" cho chủ lễ- trưởng bản. Quan niệm của đồng bào cho rằng, áo "chẩu sửa" là linh hồn của chủ lễ cùng với linh hồn của người giúp việc ông mo thay mặt người dân trong bản đi làm việc thiện để giúp bản mình. Ông mo có quân gọi là "phì một" đi vào cõi thần linh phục vụ các thần trên trời và dưới trần gian để cầu may, cầu phúc về cho dân bản. Nay công việc đã hoàn thành tốt đẹp, trở về nhà trả áo cho "chẩu sửa" là trưởng bản và hồn của người nào lại nhập vào người đấy như cũ. Do vậy, phải có lễ nộp áo cho "chẩu sửa" và tụ hồn cho bà con trong bản.

Xong tất cả các nghi lễ, người dân trong bản làm thủ tục ơn mo và ông mo cũng chúc phúc lại cho mọi người. Ông Lò Văn Nương người dâ bản Co Mị, xã Thanh Chăn, huyện Điện Biên cho biết:"Xên bản là một phong tục tập quán lâu đời của đồng bào dân tộc Thái để cầu may, cầu phúc, mọi người ai cũng khoẻ mạnh, làm ăn phát đạt, cuộc sống ấm no. Đây là một tập quán cần phải được gìn giữ, lưu truyền cho thế hệ sau".
Xên bản là một lễ hội thể hiện khá rõ nét về đời sống văn hoá tâm linh của đồng bào dân tộc Thái, góp phần lưu giữ và phát huy nét đẹp trong văn hoá truyền thống của đồng bào Thái nơi đây. Không chỉ để cầu may, cầu phúc, Xên bản còn là dịp để bà con gặp gỡ, giao lưu. Sau khi ông Mo đánh trống khai hội, bà con trong bản cùng nhau ăn uống hưởng lộc, cùng giao lưu ca múa hát và chúc tụng nhau những lời tốt đẹp nhất. Em Lù Thị Mai Sinh, học sinh trung học mong muốn: "Sinh ra và lớn lên ở bản co Mị này, em mong lễ Xên bản sẽ thường xuyên được tổ chức, để chúng em có dịp hiểu hơn về những phong tục tập quán của dân tộc mình".

Các cháu thiếu nhi tham ra diễn văn nghệ vui xên bản

Lễ Xên bản hay còn gọi là lễ hội cầu an- là một lễ hội mang đậm bản sắc đời sống văn hoá tâm linh của đồng bào dân tộc Thái; là lễ hội dâng hương các vị thần linh có công xây dựng bản làng, cầu mong các vị thần linh phù hộ cho bà con dân bản được ấm no, sung túc. Ông Cà Phương- Trưởng bản Co Mị phấn khởi khẳng định:"Những năm qua, chúng tôi thường xuyên tổ chức Xên bản. Để lễ Xên bản không bị mai một, chúng tôi sẽ duy trì thường xuyên tổ chức Xên bản".

Ngày nay, cùng với sự phát triển kinh tế- xã hội của tỉnh, sự giao thoa của nhiều luồng văn hoá, nhiều địa phương chưa thiết tha lưu giữ, phát huy những nét đẹp trong truyền thống văn hoá của dân tộc mình, nên nhiều hoạt động văn hoá như Xên bản, Xên mường đã dần bị mai một.

Thực hiện chủ trương, đường lối chính sách của Đảng, tiếp tục phát huy những nét đẹp truyền thống văn hoá tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc, lễ hội Xên bản cũng như những lễ hội khác của đồng bào dân tộc Thái ở Điện Biên cần được duy trì, góp phần lưu giữ và phát huy những nét đẹp trong phong tục tập quán, để thế hệ trẻ hôm nay và mai sau được tiếp cận với những lễ hội dân tộc, cảm nhận sâu sắc hơn về những nét đẹp trong đời sống văn hoá truyền thống của dân tộc mình./.

Kim Oanh- Minh Tuân