Điện Biên TV - Lòng chảo Mường Thanh là nơi người Thái đen sống quần cư lâu đời nhất và cũng là nơi hội tụ tinh hoa văn hóa Thái sâu đậm nhất. Đặc biệt trang phục truyền thống là một trong những giá trị văn hóa vật chất quan trọng của người Thái đen. Riêng bộ nữ phục không chỉ mang nét đẹp, sự duyên dáng mà còn thấm nhuần giá trị văn hóa truyền thống, đạt tới trình độ mỹ thuật và có giá trị nhiều mặt trong cuộc sống.

Phụ nữ Thái đen thường mặc xửa cỏm (chiếc áo ngắn bó sát người) kết hợp với chiếc váy dài chấm gót

Từ xa xưa, chiếc xửa cỏm của người phụ nữ Thái đen Điện Biên đã đi vào trong thơ ca và luôn được ca ngợi bởi sự đơn giản, duyên dáng, thanh lịch. Tục ngữ Thái có câu: “Cáy đì pưa khồn/ Côn đì pưa chương” nghĩa là “Gà đẹp nhờ bộ lông/ Người đẹp nhờ quần hồng áo hoa”. Đối với người Thái đen, trang phục không chỉ để che thân mà còn chứa đựng yếu tố thẩm mỹ và trang phục là một trong những nét tiêu biểu nhất của sắc thái độc đáo trong văn hoá Thái.

Trong trang phục thường ngày, phụ nữ Thái đen thường mặc xửa cỏm là chiếc áo ngắn bó sát người kết hợp với chiếc váy dài chấm gót. Còn nam giới mặc áo chàm toọng tẽ, quần dài, đầu đội mũ hoặc khăn pau. Người Thái đen rất ưa dùng gam màu tối nên hầu hết trang phục của họ thường dùng màu chàm. Chính vì vậy, cả trang phục ngày thường và lễ hội đều được làm bằng vải màu chàm. Nét đẹp văn hoá của áo chàm không chỉ ở bên ngoài, nó ẩn chứa bên trong sự thùy mị và khéo léo của người phụ nữ. Màu chàm là màu nằm giữa màu xanh lam và màu tím. Tên gọi của nó có xuất xứ từ tự nhiên, người Thái thường lấy lá hay vỏ cây chàm dùng để nhuộm quần áo. Ngoài nhuộm chàm, người Thái cũng rất ưa nhuộm hỏm, màu từ lá chàm và lá hỏm này rất giống nhau.

Lá hỏm sau khi ngâm trong chum được 2 đến 3 ngày thì cho vôi trắng vào rồi sục nước cho bọt nổi lên trên. Khi bọt đã nổi lên nhiều thì cho nước vo gạo vào để làm tan bọt rồi đậy nắp chum lại. Khi nước nhuộm đã lắng xuống thì mở chum đổ nước ở phần trên chỉ lấy nước đục ở dưới đáy chum. Phần nước này được đổ vào “tung nin” là chum chứa nước cây nát để 2 ngày sau là có thể nhuộm vải được. Khi nhuộm phải nhúng từ từ đầu cuộn vải vào nước hỏm, vắt khô rồi đập để vải đều màu. Khác với các loại vải nhuộm công nghiệp thường dễ bị phai, vải nhuộm chàm càng dùng thì sắc chàm càng đượm.

Chỉ tính riêng từ công đoạn nhuộm vải đến hoàn thành trang phục, người phụ nữ phải làm đến cả tháng trời. Cho nên việc làm ra những bộ trang phục màu chàm là niềm tự hào của người phụ nữ Thái, ở mỗi công đoạn họ đều làm hết sức cẩn thận, đặt hết tâm sức và tình yêu vào đó. 

Người Thái thường lấy lá hay vỏ cây chàm dùng để nhuộm quần áo

Trang phục truyền thống của người Thái đen, đặc biệt là bộ nữ phục là sắc thái nổi bật nhất, góp phần quan trọng trong việc tạo nên diện mạo, cá tính riêng của dân tộc. Nếu nhìn thoáng qua, xửa cỏm tưởng chừng như rất đơn giản, song nếu quan sát kĩ thì đó là sự gia công đúng mực về kỹ thuật và nghệ thuật. Điều đó làm cho xửa cỏm Thái nổi bật bởi sự hài hoà giữa cái che lại và cái phô ra, giữa cái giản dị mà hài hòa, tinh tế. Không những vậy, nó còn bảo lưu khá nhiều giá trị văn hóa truyền thống thể hiện rõ trong kỹ thuật tạo dáng trang phục: đó là sự kết nối tinh tế giữa xửa cỏm và xỉn bằng xài èo. Xửa cỏm được may bó sát người, gấu áo vừa chấm cạp váy làm tôn thêm những đường nét trên cơ thể của người phụ nữ. Xỉn là chiếc váy dài từ thắt lưng đến chấm gót chân để cùng với xửa cỏm tạo nên đường cong "yều kíu meng pu" thắt đáy lưng ong duyên dáng. Thêm vào đó là chiếc xài èo làm bằng vải tơ tằm nhuộm màu xanh lam hoặc tím sẫm, giữ cho cạp váy quấn chặt lấy eo bụng.

Để làm chiếc xửa cỏm không khó nhưng lại đòi hỏi sự khéo léo và hoa tay của người làm. Xửa cỏm thường được cắt theo chiều dọc của khổ vải. Phần nách được can thêm một mảnh như cắt theo kiểu xẻ chéo mảnh vải nhỏ 2 hình tam giác gọi là tó bửa. Bởi vậy, tuy áo bó sát người nhưng người mặc vẫn thoải mái khi cử động. Mỗi bên mép nẹp áo được trang trí từ một đến hai hàng chỉ màu hồng xanh hoặc tím đan xen gọi là săm nạp sửa, để làm cho nẹp áo thêm phần sinh động và tôn thêm vẻ đẹp của hàng khuy bướm trắng. Theo tập tục của người Thái đen nẹp áo bao giờ cũng là màu đen. Đây cũng là nét đặc trưng của xửa cỏm Thái đen, tạo nên sắc thái riêng biệt độc đáo của người Thái đen.

Phía trước hai nẹp là 2 hàng khuy bướm được cài đan xen vào nhau tạo thành một đường thẳng trông rất đẹp, nổi bật trên nền chàm. Khuy bướm thường có 13 đôi, có hình con bướm, khau cút, con vẹ hay hình lá cây... Khuy bướm hay mạk pém thường được người Thái nhắc đến trong câu chuyện tình 2 hàng khuy bướm bạc.

Từ xa xưa, truyện tình kể lại rằng: Có một đôi trai gái tài sắc, xứng đôi phải lứa yêu nhau hết mực. Song do nhà chàng trai nghèo quá không môn đăng hộ đối nên nhà gái nhất quyết không gả con gái. Rồi chàng quyết chí ra đi xa làm ăn, kiếm cho đủ bạc nén để về cưới nàng. Trong lúc ấy, mẹ chàng và người yêu mòn mỏi ngóng trông mà chẳng có tin tức gì. Rồi cả 2 cùng lâm bệnh và qua đời. Khi chàng trai trở về thì dân bản đang tổ chức đám tang cho 2 người. Chàng vô cùng đau xót, 1 bên tay nắm vạt áo mẹ, 1 bên tay nắm vạt áo người yêu khóc than thảm thiết. Đến khi 2 nắp quan tài đóng sập xuống mà chàng vẫn không buông tay nên mỗi bên bị xén 1 vạt áo nhỏ. 2 vạt áo bỗng nhiên biến thành 2 hàng bướm trắng chắp liền nhau tung cánh bay đi. Ghi nhận mối tình thủy chung, trong trắng, dân bản đã chắp 2 cánh bướm lại và đính ép nó lên trước ngực, nơi có trái tim của mình từ thuở xa xưa cho đến ngày nay.

Hiện nay, trang phục truyền thống của người Thái đen không còn đóng kín trong nội tộc mà có sự giao thoa văn hóa, hòa đồng văn hóa

Xửa cỏm được kết hợp với xỉn làm nổi bật lên đường cong tinh tế của người phụ nữ. Xỉn được tạo thành bởi 4 mảnh vải khâu khép kín lại theo chiều dài. Phần được nối vào cạp váy gọi là “hùa xỉn” đầu váy. Đầu váy luôn ở phía trên để phân biệt với chân váy phía dưới. Phía dưới chân váy được phụ nữ Thái viền hoặc đáp thêm miếng vải khác màu vừa cho cứng vừa tạo nên một giá trị thẩm mỹ riêng. Theo cổ truyền người Thái đen thường dùng cạp màu trắng, chân váy màu đỏ phía bên trong. Mỗi bước đi chân váy thấp thoáng màu sắc, lượn sóng kín đáo mà duyên dáng.

Nếu chiếc xửa cỏm của nữ giới đòi hỏi sự khéo léo thì xửa toọng tẽ của nam giới lại đòi hỏi kỹ thuật khá phức tạp. Xửa toọng tẽ thường được những người vợ, người mẹ tự làm cho chồng, cho con mình. Vải chàm được gập 4 để cắt eo sườn rồi khâu sống lưng trước. Phần vải bên trong bả vai gọi là “lốp hứa” là phần làm khó nhất.

Người Thái thường làm xửa toọng tẽ 7 cúc, gọi là cúc đầu ruồi. Bên cúc có đầu gọi là “tồ po”, bên có lỗ gọi là “tồ me”. Để làm cúc đầu ruồi họ cắt 1 miếng vải dài khoảng 40cm, rộng khoảng 2cm, gập nhỏ, khâu chắc tay rồi quấn chặt lại. Làm cúc đầu ruồi rất khó, đòi hỏi người làm phải có kỹ thuật tốt, bởi nếu làm lỏng tay cúc rất dễ tuột, nếu chặt quá thì sẽ khó cài cúc.

Màu chàm – màu đặc trưng của trang phục bắt nguồn từ cỏ cây trong thiên nhiên. Hai hàng khuy bướm bạc được bắt nguồn từ truyền thuyết xa xưa với ý nghĩa nhân sinh tinh tế. Một bên là hàng khuy bướm đực, một bên là hàng khuy bướm cái được cài đan xen vào nhau mang ý nghĩa về sự trường tồn của giống nòi. Có thể thấy rằng, trang phục của người Thái không chỉ là đơn thuần để che thân, bảo vệ con người trước tác hại của môi trường xung quanh mà nó còn chứa những dung lượng thông tin về văn hoá Thái. Ẩn sâu bên trong chính là sự gần gũi với thiên nhiên, nó thể hiện sự quan sát tinh tế và quan niệm về cái đẹp của người Thái trong cuộc sống.

Trong xã hội truyền thống, trang phục được tạo ra trong quá trình lao động lâu dài, cần mẫn của người phụ nữ với các nguyên liệu từ thực động vật trong thiên nhiên. Khi xã hội ngày càng phát triển thì trang phục càng trở nên đa dạng, phong phú và yếu tố làm đẹp được đặt lên hàng đầu. Hiện nay, trang phục truyền thống của người Thái đen không còn đóng kín trong nội tộc mà có sự giao thoa văn hóa, hòa đồng văn hóa.

Nằm dưới chân đồi Độc Lập, ngôi nhà sàn của chị Lường Thị Bánh ở bản Tông Khao, xã Thanh Nưa, huyện Điện Biên lúc nào cũng nhộn nhịp các "êm", các "ý" đến may trang phục truyền thống. Với những đường cắt tỉ mỉ và thành thạo, trong hơn 1 tiếng đồng hồ là chị Bánh đã may xong một chiếc xửa cỏm. Chị Bánh chia sẻ: Việc may xửa cỏm không khó, quan trọng nhất là đường cắt bên sườn phải lượn rất khéo léo, chính xác mới vừa có thể ôm trọn vòng eo thon thả vừa tôn vòng ngực tràn đầy, để người mặc toát lên vẻ đẹp thanh thoát lại kiêu sa. Cửa hàng của chị Bánh có rất nhiều loại xửa cỏm như xửa cỏm nguyên bản, xửa cỏm kiểu mới và cả xửa cỏm của người Thái trắng.

Trong những năm gần đây, do sự giao lưu, thông thương hàng hóa giữa các vùng miền tăng lên, vải công nghiệp rẻ, đẹp, đa sắc màu đã dần thay thế vải nhuộm chàm thủ công. Tuy chất liệu có thay đổi nhưng kỹ thuật cắt may trang phục của người Thái đen vẫn mang kiểu dáng và phong cách truyền thống. Đó là độ dài áo chỉ chấm thắt lưng, 2 hàng khuy bướm trước ngực và cái dáng thắt đáy lưng ong của người phụ nữ trải qua năm tháng vẫn không thay đổi. Trang phục của người Thái đen tuy không phong phú về chủng loại nhưng khá đa dạng về hình thức thể hiện. Ngày nay, không khó để bắt gặp hình ảnh người phụ nữ Thái đen mặc xửa cỏm cổ chữ V của người Thái trắng hay váy xẻ tà của người Kinh, tay áo ngắn, lửng hay vai bồng... Điều đó thể hiện sự giao thoa, tiếp biến trong phong cách trang phục của người Thái đen. Đây cũng là tất yếu khách quan không thể tránh khỏi trong tiến trình giao lưu hội nhập của xã hội. Mặc dù có biến đổi nhưng trang phục của người Thái đen vẫn giữ được cái cốt cách, cái nền tảng ban đầu của truyền thống văn hóa dân tộc. Đó cũng chính là quy luật kết hợp giữa truyền thống - hiện tại và đổi mới của văn hóa dân tộc nói chung và văn hóa trang phục nói riêng. Trang phục và những giá trị thẩm mỹ của nó đã và đang góp phần đáng kể làm rạng rỡ thêm sắc thái văn hóa của dân tộc Thái đen Điện Biên./.

Lường Hương - Duy Hưng